Wydział Kultury Urzędu Miasta Lublin i Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie z okazji jubileuszu 450-lecia zawarcia unii polsko-litewskiej przygotowały cykl wykładów „Unia lubelska i jej tradycje”. Prelekcje odbywają się co miesiąc, do lutego przyszłego roku. Podczas listopadowego wykładu o stosunkach polsko-litewskich w czasach Sejmu Czteroletniego, Konstytucji 3 Maja i Zaręczeniu Wzajemnym Obojga Narodów mówił dr hab. Krzysztof Gombin, adiunkt w Katedrze Historii Sztuki Średniowiecznej i Nowożytnej Instytutu Historii Sztuki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II.
Dr hab. Krzysztof Gombin czwartkowy wykład rozpoczął od krótkiego przypomnienia najważniejszych postanowień zawartej w 1569 roku w Lublinie unii polsko-litewskiej. Była to unia realna. Na jej mocy Korona i Wielkie Księstwo Litewskie miały wspólnego monarchę, wspólny sejm, politykę zagraniczną, system monetarny, choć monety bito osobno. Zachowano odrębność skarbu, urzędów, wojska i sądownictwa.
– Jest jeszcze jedna bardzo istotna sprawa, która nie jest postanowieniem Unii Lubelskiej, ale późniejszą – konstytucja sejmu z 1673 roku przyjęła zasadę alternaty sejmów i marszałków tzn. co trzeci sejm miał odbywać się w Grodnie i co trzeci marszałek miał wywodzić się z Wielkiego Księstwa Litewskiego. Jest to o tyle istotne, że w XVIII wieku uważano to za integralną cześć unii – mówił podczas wykladu dr hab. Krzysztof Gombin, podkreślając, że były to dość ważne ustalenia, które rzutowały na relacje pomiędzy Koroną, a Wielkim Księstwem w II połowie wieku XVIII.
Jak istotne, pokazały choćby wydarzenia w czasach stanisławowskich przed Sejmem Czteroletnim. Bardzo silny separatyzm ze strony litewskiej ujawnił się już podczas sejmu konwokacyjnego w 1764 roku. Litwini domagali się przede wszystkim wspomnianej alternaty marszałków dla Wielkiego Księstwa i miejsca obrad sejmowych. Trudno było im dziwić się, skoro poprzedni sejm odbył się w Grodnie dziesięć lat wcześniej, w 1754 roku, a na kolejny przyszło im czekać aż 20 lat!
W dalszej części wykładu dr hab. K. Gombin zwrócił uwagę, że podczas Sejmu Rozbiorowego w 1773 roku powstała Komisja nad Edukacją Młodzi Szlacheckiej Dozór Mająca, potocznie znana pod nazwą Komisji Edukacji Narodowej. Był to pierwszy powołany urząd wspólny dla całej Rzeczypospolitej. Następnie utworzono Radę Nieustającą, najwyższy organ władzy rządowo-administracyjnej, według projektu ambasadora rosyjskiego Ottona Magnusa von Stackelberga. Znienawidzona jako narzędzie i domena wpływów rosyjskich została zniesiona przez Sejm Czteroletni.
Sejm Wielki zwołano w poniedziałek, 6 października 1788 roku. Marszałkiem został poseł sandomierski Stanislaw Małachowski.
Następnego dnia sejm przekształcił się w sejm skonfederowany, dzięki czemu nie podlegał zerwaniu, a decyzje podejmować miał większością głosów poselsko-senatorskich. Marszałkami konfederacji sejmowych zostali: koronnej wspomniany już Stanisław Małachowski, a Wielkiego Księstwa Litewskiego Kazimierz Nestor Sapieha.
Głównym dziełem Sejmu Wielkiego było uchwalenie w dniu 3 maja 1791 roku nowej konstytucji ustrojowej, która składała się z 11 artykułów.
Jak wyglądała kwestia relacji polsko-litewskich w Konstytucji 3 Maja?
K. Gombin przytoczył fragment z pracy Bogusława Leśnodorskiego „Dzieło Sejmu Czteroletniego”, w którym historyk napisał między innymi, że “nie ma mowy o zasadniczej odrębności państwowej” i że „unia został zniesiona”. – Oczywiście to jest błędna opinia. Co prawda nie ma wprost informacji o tym w samej Konstytucji, że unia jest czy jej nie ma, ale z ustaw około konstytucyjnych wynika , w jakim kierunku te relacje poszły – wyznał dr hab. Krzysztof Gombin.
Wyjaśnieniem niesformułowanych, przemilczanych w Konstytucji 3 maja przepisów, dotyczących stanu unii polsko-litewskiej było Zaręczenie Wzajemne Obojga Narodów, szczegółowe przepisy wykonawcze, uchwalone przez Sejm Czteroletni 20 października 1791.
Podczas wykładu dr hab. K. Gombin przytoczył punkty Zaręczenia Wzajemnego Obojga Narodów:
1. Komisją Wojskową i Komisją Skarbową Obojga Narodów równa połowa osób z Korony, a druga równa połowa osób z Wielkiego Księstwa Litewskiego składać mają; a zaś skład Komisji Policii, co do liczby osób oną składających, jako skutek dobrowolnego zezwolenia Wielkiego Księstwa Litewskiego pozostaje.
2. Wielkie Księstwo Litewskie mieć będzie takąż samą liczbę ministrów i urzędników narodowych, oraz z tymiż tytułami i obowiązkami, jak Korona kiedykolwiek mieć będzie.
3. W Komisjach Wojskowej i Skarbowej prezydencja koleją będzie raz przy Litwie, drugi raz przy Koronie z równym wymiarem czasu.
4. Kasa Skarbowa z publicznych Rzeczypospolitej Litewskich dochodów w Wielkim Księstwie Litewskim ma zostawać.
5. Sprawy Komisyi Skarbowej sądowi powierzone, co się tyczy Litwy, mieć będą sąd swój z osób w Komisję nie wchodzących ustanowiony w Wielkim Księstwie Litewskim, podług osobnego na to prawa.
Wszystkie wymienione zasady uznano „artykułami aktu unii” Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego, mającymi taką samą moc, jak wcześniejsze postanowienia unii lubelskiej zawartej w 1569 roku.
Jak należy oceniać ten dokument?
Hugon Kołłątaj, jeden z twórców Konstytucji 3 Maja pisał:
„Szlachetna, a raczej braterska ofiara prowincji koronnych ułatwiła wszystko. Ponowione zostały między Litwą i Koroną święte unii śluby; zapadła pamiętna ustawa, na mocy której do wszystkich magistratur rządowych połowa obywateli litewskich, a połowa koronnych obierana być miała; choć Litwa trzeciej części, ani w ludności, ani w bogactwach, względem Korony nie wnosi”.
Unia polsko-litewska przetrwała niemal 230 lat. Unicestwiły ją dopiero w 1795 roku połączone siły trzech zaborców.
Co jeszcze przed nami?
12 grudnia
Unia lubelska w programach ruchów narodowowyzwoleńczych w XIX w. – prof. dr hab. Wiesław Śladkowski
2020 styczeń
Unia lubelska w literaturze XVI wieku – prof. dr hab. Dariusz Chemperek
luty
Źródła i literatura o unii lubelskiej w zbiorach Hieronima Łopacińskiego – mgr Edyta Ścibor
