Środa Popielcowa, 26 lutego, rozpoczyna w Kościele katolickim okres Wielkiego Postu, symbolu 40 lat wędrowania Izraelitów po ucieczce z Egiptu oraz 40-dniowego pobytu Jezusa na pustyni, gdzie, poszcząc, był kuszony przez szatana.
Dawniej chrześcijanie ograniczali przedświąteczny post do zaledwie 40 godzin, tylko w Wielki Piątek i następnego dnia w Wielką Sobotę. Potem wydłużono ten okres przygotowań duchowych do tygodnia. W V wieku czas przygotowań do uroczystości Zmartwychwstania wydłużono do 40 dni.
Niegdyś pokutę nakładaną na grzeszników w Wielkim Poście praktykowało się publicznie: chodzono we włosiennicach lub zgrzebnych szatach, pokutnicy żyli o chlebie i wodzie. Dziś zwyczaj publicznej pokuty niemal całkowicie zaniknął, ale przetrwał post i kościelna ceremonia posypywania głowy popiołem. Ta tradycja pojawiła się w VIII wieku. W XI wieku papież Urban I uczynił ją obowiązującym zwyczajem w całym Kościele. Przy czym warto zauważyć, że kiedyś posypywano popiołem głowy tylko tych wiernych, którzy odbywali publiczną pokutę.
Dawniej Wielki Post obchodzono bardziej restrykcyjnie niż obecnie. W okresie pokuty jedzono jedynie chleb (posmarowany powidłami lub maczano go w oliwie). W okresie postu podawano też śledzie, ale bez śmietany. Nie słodzono kawy; herbata – tylko lipowa. Zamiast deserów serwowano mało słodkie ciastka, zwane „wiekuistymi”, które można było jeść nawet pół roku po upieczeniu. W tym okresie nie organizowano hucznych bali i przyjęć. Zdarzało się, że chowano dzieciom zabawki, zostawiając tylko najbardziej zniszczone, a zamiast bajek czytano żywoty świętych.
Rekolekcje i nabożeństwa
Dziś w odpowiednim przeżywaniu Wielkiego Postu pomagają głównie rekolekcje wielkopostne oraz nabożeństwa, takie jak droga krzyżowa i gorzkie żale. Zdarza się, że wierni rezygnują na ten czas z jedzenia słodyczy lub picia alkoholu.
Droga krzyżowa, to nabożeństwo nawiązujące do przejścia Pana Jezusa od pretorium Piłata na wzgórze Golgoty. Męka rozważana jest przy 14 symbolicznych stacjach. Pismo Święte nie zawiera dokładnej trasy drogi krzyżowej, a tylko 9 spośród 14 stacji opiera się na ewangelicznych opisach Męki Pańskiej. Pierwsi chrześcijanie otaczali czcią te święte miejsca w Jerozolimie.
Dopiero w wiekach XI-XIII, w związku z wyprawami krzyżowymi, wyodrębniono poszczególne stacje drogi krzyżowej. Na upowszechnienie tego nabożeństwa, którego celem jest okazanie współczucia dla umęczonego Chrystusa i pragnienie uczestniczenia w Jego cierpieniach, miały wpływ odpusty nadane przez Stolicę Apostolską dzięki staraniom franciszkanów.
W 1931 roku Pius XI udzielił możliwości chorym i więźniom odprawienia drogi krzyżowej przed krzyżykiem. Według św. Pawła VI do istoty tego nabożeństwa należy rozważanie męki Pańskiej przy 14 erygowanych krzyżach, co daje możliwość uzyskania odpustu zupełnego. W świetle drogi krzyżowej wielkiego sensu nabiera ludzkie cierpienie.
Z kolei gorzkie żale to nabożeństwo wyrosłe z polskiej duchowości i pobożności okresu baroku. Polega również na rozważaniu Męki Pańskiej. Gorzkie żale składają się z trzech części, które śpiewa się łącznie lub poszczególne części w kolejne niedziele Wielkiego Postu. Nawiązują one w swej formie do dawnej jutrzni brewiarzowej. Rozpoczynają się tzw. pobudką. Następnie jest hymn o Męce Pańskiej i lamentacje odpowiadające trzem psalmom w jutrzni, które wyrażają ból duszy z powodu męki Chrystusa i rozmowę duszy z Matką Bolesną. Antyfona „Któryś za nas cierpiał rany” jest śpiewem kończącym to drugie niezwykle ważne nabożeństwo Wielkiego Postu, które pobudza do refleksji nad istotą cierpienia oraz zadumy nad własnym postępowaniem.
Główne zalecenia Wielkiego Postu, to: post, modlitwa i jałmużna.
Elżbieta Kasprzycka
