28 kwietnia br. minęła rocznica powstania Oddziału PTTK im. Kazimierza Janczykowskiego, jednej z najstarszych organizacji społecznych działających w Chełmie.
110 lat temu, z inicjatywy chełmskiego społecznika dr. Edwarda Łuczkowskiego, powstał Oddział Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, którego tradycje dziedziczny obecny Oddział Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego im. Kazimierza Janczykowskiego.
Chełmska organizacja skupiająca turystów i krajoznawców powstała cztery lata po powołaniu w Warszawie Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, które w realiach podzielonych granicami zaborów ziem polskich, wychodząc od rozumianego szeroko patriotyzmu, skupiło swoją uwagę na kształtowaniu przywiązania do kraju ojczystego i jego dziedzictwa kulturowego, wpisując się w aktywność „pokolenia niepokornych”, walczącego w różnorodny sposób o utrzymanie tożsamości narodowej i odbudowę niepodległego państwa polskiego.
Dr Edward Łuczkowski zdołał zainspirować do takich działań szerokie grono chełmskiej inteligencji, duchowieństwa oraz okolicznego ziemiaństwa (wśród założycieli organizacji byli między innymi aptekarz Józef Papużyński, właściciel Uhra Bronisław Fudakowski i przyszły wieloletni burmistrz Chełma Aleksander Hilgier). Licząca początkowo 118 członków organizacja dosyć szybko rozpoczęła aktywne działanie, skupiając uwagę na rozwijaniu krajoznawstwa oraz popularyzowaniu przyrodniczych i historycznych walorów regionu. Takim celom służyły pionierskie penetracje chełmskich podziemi i pierwsze wędrówki po ziemi chełmskiej, a także liczne prelekcje i akcja gromadzenia materiałów historycznych i przyrodniczych w ramach sekcji muzealnej i bibliotecznej.
Po przerwie wywołanej I wojną światową, ludzie skupieni w Oddziale PTK, kierowanym do 1932 r. przez założyciela i pierwszego prezesa dr. Edwarda Łuczkowskiego, kontynuowali działalność w okresie międzywojennym, znajdując oparcie w chełmskich szkołach. Wśród placówek szczególnie aktywnych na polu turystyki i krajoznawstwa poczesne miejsce zajmowało Państwowe Gimnazjum im. Stefana Czarnieckiego, przekształcone po II wojnie światowej w I Liceum Ogólnokształcące.
Dzięki zaangażowaniu takich nauczycieli, jak Wiktor Ambroziewicz, Kazimierz Janczykowski, Marian Jumborski, Helena Zajdlerowa, Jadwiga Jędrzejewska, penetrowano ziemię chełmską i rozwijano badania nad walorami historycznymi, kulturowymi i przyrodniczymi ziemi chełmskiej. Gromadzenie śladów przeszłości ogniskowało wokół utworzonego przy wymienionej placówce oświatowej Muzeum Ziemi Chełmskiej, noszącego od 1930 r. imię wspomnianego Wiktora Ambroziewicza. Rozwój krajoznawstwa zaowocował już w latach 30. pierwszymi przewodnikami po Chełmie i ziemi chełmskiej, autorstwa Kazimierza Janczykowskiego i Kazimierza Czernickiego.
Po kolejnej wojnie organizacja została odbudowana dzięki działalności Kazimierza Janczykowskiego. W odrodzonym 4 grudnia 1948 r. Oddziale PTK wybitną rolę odgrywali ponownie nauczyciele i chełmska inteligencja. Na prezesa Zarządu wybrano Kazimierza Janczykowskiego, którego wspierał dyrektor Liceum im. Stefana Czarnieckiego Marian Lipski oraz Janusz Papużyński. W 1950 r. Oddział PTK w Chełmie, w związku z połączeniem Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego z Polskim Towarzystwem Tatrzańskim, przekształcił się w Oddział Polskiego Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawczego. Kolejne lata przyniosły rozwój działalności Oddziału, który podejmował nowe zadania i obejmował swoją aktywnością nowe dziedziny.
Na początku kat 60. przystąpiono do organizacji rajdów turystycznych. 10 grudnia 1960 r. został przeprowadzony pierwszy „Rajd po Ziemi Chełmskiej”, przekształcony w 1972 r. w „Rajd Jesienny”. Zapoczątkowało to tworzenie stałych imprez turystyki kwalifikowanej, przede wszystkim na obszarze szeroko rozumianej ziemi chełmskiej, ale również na terenie Lubelszczyzny i Polski. Szczególnie istotną rolę w tej działalności zajmowała Komisja Turystyki Pieszej, działająca przez wiele lat pod kierownictwem Stanisława Stecko.
W październiku 1963 r. zorganizowano pierwszy Rajd „Parasolowy”, a w czerwcu 1965 r. pierwszy Rajd „Słowików”. Podstawowy zestaw imprez uzupełniono w 1967 r. Rajdem „Kościuszkowskim” (w 150. rocznicę śmierci Tadeusza Kościuszki). Stałym elementem tych organizowanych do dzisiaj imprez były odznaki rajdowe, plakietki i stemple okolicznościowe. Również w tym czasie, dokładnie 14 września 1961 r., zainaugurowało działalność Koło Przewodników Terenowych, co zapoczątkowało proces szkolenia społecznej kadry turystycznej. Obok przewodników turystycznych w Oddziale wkrótce pojawili się przodownicy turystyczni, opiekunowie przyrody i zabytków oraz instruktorzy krajoznawstwa i przewodnictwa.
Społeczna kadra PTTK była szczególnie aktywna na polu krajoznawstwa, wydając szereg publikacji dotyczących walorów historycznych i przyrodniczych regionu. Obok Kazimierza Janczykowskiego, kierującego również upaństwowionym Muzeum Ziemi Chełmskiej, szczególnie aktywną na polu krajoznawstwa osobą był Stanisław Skibiński, autor pierwszego powojennego przewodnika po mieście pt. Chełm, wydanego w 1959 r. przez Komisję Krajoznawczą przy Zarządzie Okręgu PTTK w Lublinie. Z czasem działacze organizacji zaangażowali się w tworzenie Wojewódzkiego Ośrodka Informacji Turystycznej oraz publikowali szereg wydawnictw i materiałów krajoznawczych. Obok Kazimierza Janczykowskiego i Stanisława Skibińskiego, do najbardziej zasłużonych w tego rodzaju aktywności należeli: Konstanty Prożogo, Zenon Cisło, Tadeusz Sławiński, Jan Antoni Paszkiewicz, Sławomir Korpysz i Zbigniew Lubaszewski.
W ramach działalności wydawniczej działacze Oddziału przygotowali w sumie ponad 50 publikacji, poświęconych walorom krajoznawczym Chełma i okolic. Wśród ostatnio wydanych pozycji znajdują się między innymi przewodniki: „W stronę Chełma… (2000), Weekend w Chełmie (2014), Wędrówki po Chełmie i ziemi chełmskiej (2018), publikacje poświęcone parkom podworskim, rezerwatom przyrody, pomnikom przyrody powiatu chełmskiego, obiektom zabytkowym Chełma i powiatu chełmskiego oraz albumy fotograficzne Chełmskie krajobrazy (2008) Chełmskie – ścieżkami pogranicza (2009), Chełmskie parki (2010), Chełm w fotografii 3D (2013) i Chełmskie Osiedle Dyrekcja i inne obiekty zabytkowe Chełma z okresu międzywojennego (2018) (dwie ostatnie pozycje ze zdjęciami fotografika Pawła Klajnerta).
Dosyć niezwykłą formą propagowania treści krajoznawczych było również emitowanie medali pamiątkowych, zapoczątkowane w 1970 r. emisją medalu z wizerunkiem Kazimierza Janczykowskiego. Ten zasłużony działacz, kierujący Oddziałem do 1960 roku i następnie mimo podeszłego wieku wspierający organizację na wielu polach do śmierci w 1972 r., stał się również patronem Oddziału. Imię Kazimierza Janczykowskiego otrzymał Oddział w 1979 r.
Od lat 70. podstawowym obszarem działania Oddziału stały się szkoły, na terenie których tworzono Szkolne Kluby Krajoznawczo-Turystyczne. Obok SKKT powstały struktury specjalistyczne, takie jak: Klub Piosenki Turystycznej „Bard”, Klub Turystyki Kolarskiej „Konus”, Kluby Turystyki Kajakowej „Delfin” i „Rumpel”, Klub Turystyczny „MłoDziK” przy Młodzieżowym Domu Kultury w Chełmie oraz Klub Górski „Watra”.
Po 1989 r. mimo narastających trudności organizacyjnych, spowodowanych problemami finansowymi, spadkiem ilości kadry (szczególnie opiekunów SKKT) oraz znacznym zmniejszeniem członkostwa, Oddział nadal rozwijał działalność turystyczną. Dzięki zaangażowaniu wielu działaczy zainicjowano nowe imprezy turystyczne, takie jak: cykl rajdów „Blask Watry” w Góry Świętokrzyskie, górskie obozy wędrowne (20 edycji) oraz kolejne rajdy piesze po ziemi chełmskiej („Mikołajkowy”, „Pierwszy Krok”). Po 2000 r. do programu imprez turystycznych wprowadzono kolejne imprezy, takie jak rajdy „Szlakami Jury” i „Śladami Powstania Styczniowego”, wycieczki z cyklu „Polskie Parki Narodowe” i „Parki Krajobrazowe Województwa Lubelskiego” oraz w ostatnich latach liczne imprezy kolarskie, takie jak: „Chełmska Wiosna Turystyczna Rowerkiem po Chełmie”, „Rajd Papieski” i „Rowerowy Dzień Dziecka”. Powstały również nowe struktury, takie jak Klub Turystyczny „Bieluchy”, Klub Turystyczny GOT INO przy Gminnej Bibliotece Publicznej w Moniatyczach, Klub Turystyki Rowerowej „Ruda Team” w Rudzie Hucie i Chełmski Klub Cyklistów PTTK. Bardzo istotne miejsce w działalności Oddziału zajęła również organizacja eliminacji wojewódzkich i powiatowych Ogólnopolskiego Młodzieżowego Turnieju Turystyczno-Krajoznawczego. Wyłonione podczas tych eliminacji drużyny często zajmowały wysokie miejsca w finałach centralnych i wojewódzkich turnieju. Dużą uwagę zwracano również na propagowanie odznak turystyki kwalifikowanej. Przy Oddziale działają referaty weryfikacyjne Odznaki Turystyki Pieszej, Górskiej Odznaki Turystycznej, Kolarskiej Odznaki Turystycznej oraz Odznaki „Turysta-Przyrodnik”.
W ramach Oddziału działa również szereg komisji programowych, z których szczególna aktywność przejawiała Komisja Ochrony Przyrody, kierowana od wielu lat przez Tadeusza Suskiego. Obok opieki nad obiektami przyrodniczymi, Komisja organizuje cykliczne spotkania seminaryjne, poświęcone walorom przyrodniczym regionu i problematyce ochrony przyrody, a także liczne wycieczki przyrodnicze po ziemi chełmskiej i Lubelszczyźnie.
Różnorodna działalność Oddziału PTTK im. Kazimierza Janczykowskiego zajmuje istotne miejsce w promocji walorów turystycznych Chełma i regionu. Obecnie organizacja nadal skupia liczną społeczną kadrę, złożoną z pilotów turystycznych, przodowników turystyki pieszej, kolarskiej i górskiej, przewodników terenowych, instruktorów krajoznawstwa, przewodnictwa i ochrony przyrody, społecznych opiekunów zabytków i przyrody, organizatorów turystyki i młodzieżowych organizatorów turystyki, która kontynuuje działania swoich poprzedników, prowadząc badania historyczne, penetracje krajoznawcze oraz popularyzując walory historyczno-kulturowe i przyrodnicze Chełma i ziemi chełmskiej.
W ramach obchodów 110. rocznicy powstania Oddziału, działacze organizacji zaplanowali szereg działań, które niestety z powodu sytuacji epidemiologicznej w kraju zostały odwołane. Wypada jedynie mieć nadzieję, że zostaną przeprowadzone w drugiej połowie roku. Rocznica powstania organizacji ma być uczczona uroczystym spotkaniem w Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Ambroziewicza, renowacją tablicy poświęconej założycielowi Oddziału dr. Edwardowi Łuczkowskiemu, okolicznościowym numerem pisma „Egeria” oraz publikacją albumową poświęconą rajdom turystycznym.
Komitet redakcyjny ostatniego z wymienionych wydawnictw jest obecnie na etapie kompletowania materiałów, toteż zwraca się z gorącym apelem do uczestników organizowanych od pięćdziesięciu lat imprez o udostępnienie archiwalnych zdjęć. Wszyscy, którzy mogą wesprzeć w ten sposób publikację, proszeni są o kontakt z Zarządem Oddziału (22-100 Chełm, ul. Narutowicza 14, e-mail pttkchelm@wp.pl, telefon 600419664).
Zbigniew Lubaszewski
Prezes ZO PTTK
im. Kazimierza Janczykowskiego
w Chełmie
