Początki Szkoły Podstawowej nr 1 sięgają okresu I wojny światowej, kiedy wraz z wkroczeniem do Królestwa Polskiego oddziałów niemieckich i austriackich, powstały warunki do tworzenia polskiego szkolnictwa.
W związku z włączeniem Chełma i powiatu chełmskiego do obszaru okupacji austriackiej, sprawy oświatowe regulowało Rozporządzenie Naczelnego Wodza armii austro-węgierskiej z 7 marca 1915 roku, pozwalające na tworzenie szkół publicznych z wykładowym językiem polskim. Od listopada 1915 roku tworzeniem szkół zajmował się także Główny Komitet Ratunkowy w Lublinie. Zezwolono również na powoływanie szkół prywatnych. W czerwcu 1916 roku wydano także zezwolenie na zakładanie szkół przez Polską Macierz Szkolną, posiadającą spore doświadczenie w tworzeniu tajnych szkół w Królestwie Polskim. Od 1917 roku nadzór nad polskim szkolnictwem, w ramach powołanego na mocy Manifestu Dwóch Cesarzy z 5 listopada 1916 roku Królestwa Polskiego, przejęła Rada Regencyjna i tworzona przez nią administracja.
W takich okolicznościach pod koniec 1915 roku w Chełmie utworzono dwie placówki szkolnictwa powszechnego. Pierwszą była Bezpłatna Szkoła Miejska im. Stanisława Staszica. Druga z czasem otrzymała imię Tadeusza Kościuszki. Po wprowadzeniu numeracji szkół w okresie międzywojennym, pierwsza placówka otrzymała numer 2, natomiast druga – numer 1.
Informacje o pierwszych miesiącach działania późniejszej Szkoły Powszechnej nr 1 są niezwykle skromne. W zachowanej Kronice Szkoły Podstawowej nr 1 im. Tadeusza Kościuszki pojawia się jedynie wzmianka, że placówką kierowała Maria Skawińska, usunięta z czasem ze stanowiska za odmowę wprowadzenia obowiązkowej nauki języka niemieckiego. Nie jest znany również moment uruchomienia szkoły. Prawdopodobnie nastąpiło to pod koniec 1915 roku. Według niektórych opracowań placówka funkcjonowała jako szkoła wzorcowa Chełmskiej Szkoły Filologicznej, utworzonej 22 września 1915 roku.
Dużo niejasności związanych jest także z lokalizacją szkoły. Zakładając związek z Chełmską Szkołą Filologiczną, placówka w początkowym okresie mogła korzystać z pomieszczeń dawnego rosyjskiego seminarium nauczycielskiego przy ulicy Wesołej 14 (obecnie plac Tadeusza Kościuszki), które do czerwca 1916 roku było siedzibą ChSF (ponownie szkoła została przeniesiona do budynku w połowie 1917 roku). W 1916 roku szkoła otrzymała prywatny budynek przy ulicy Brzeskiej (obecnie Henryka Sienkiewicza), należący do spadkobierców Adama Ciemniewskiego (według ówczesnej numeracji nr 12). Mimo dużego zdewastowania (wcześniej obiekt zajmowało wojsko austriackie), budynek dostosowano do potrzeb szkoły i rozpoczęto regularną naukę. Po kilku miesiącach, w lutym 1917 roku, budynek przy ulicy Brzeskiej ponownie zajęło wojsko i szkoła powróciła do pomieszczeń Chełmskiej Szkoły Filologicznej. Część sal wynajmowano w prywatnych budynkach o nieustalonych adresach. W 1917 roku wraz z początkiem roku szkolnego szkoła otrzymała budynek po rosyjskiej szkole, znajdujący się przy ulicy Lubelskiej (według ówczesnej numeracji nr 65). Wynajmowano także pomieszczenia w obiekcie przy ulicy Brzeskiej 22. W 1918 roku szkoła otrzymała gmach przy ulicy Pocztowej, w którym w czasach rosyjskich funkcjonowała kancelaria konsystorza prawosławnego (obecnie budynek posiada numer 41 i wykorzystywany jest przez Młodzieżowy Dom Kultury). Inspiratorem przekazania budynku był ks. Wincenty Hartman, proboszcz parafii pw. Rozesłania Świętych Apostołów. Obiekt stał się siedzibą szkoły do 1930 roku, do momentu przeniesienia do budynku Szkoły Dziesięciolecia (jedynie w 1920 roku na kilka tygodni budynek zajęło Wojsko Polskie w związku z sytuacją na froncie wojny polsko-bolszewickiej).
Równocześnie następował rozwój placówki, zarówno pod względem liczebności, jak i wyposażenia. W 1916 roku w szkole funkcjonowały trzy klasy pierwsze, dwie drugie oraz jedna trzecia. Placówką kierowała w tym czasie Jadwiga Sasorska, w okresie międzywojennym dyrektorka Państwowej Szkoły Zawodowej Żeńskiej w Lublinie. Nauczanie prowadzono w zakresie: języka polskiego, rachunków, śpiewu chóralnego, robót ręcznych i gimnastyki. Wprowadzono również zajęcia z języka niemieckiego, języka francuskiego oraz religii. Zorganizowano teatrzyk szkolny oraz niewielką bibliotekę na potrzeby uczniów i nauczycieli. Kadra składała się z sześciu nauczycieli. Obok Jadwigi Sasorskiej, zajęcia prowadziła Leokadia Ciołkówna (z czasem Mostowska), p. Wojnarówna, Michalina Kucharska, ks. Wacław Adamski, Zofia La Roppe i p. Gacka. We wrześniu 1917 roku kierownictwo szkoły przejął Jan Czachorowski, prowadzący do tej pory zajęcia w Szkole Staszica. Placówką kierował do 1922 roku. Obok wcześniej wymienionych kadrę placówki zasiliły: Kazimiera Kasprowiczówna, Antonina Monczakowska, Anna La Roppe (siostra Zofii), Helena Schönbörnówna (z czasem Zajdlerowa), Henryka Jasińska i przybyły z Galicji p. Wachtel. Placówka była ściśle związana ze Szkołą Staszica, między innymi poprzez wspólne konferencje nauczycieli. Już w 1916 roku przemieszczano uczniów między oddziałami poszczególnych szkół. Dotyczyło to również nauczycieli. Obie placówki funkcjonowały jako szkoły czteroletnie (Szkoła Kościuszki początkowo jako trzyletnia). W roku szkolnym 1917/1918 zniesiono koedukacyjność szkół powszechnych. Szkoła Staszica została przekształcona w placówkę żeńską, natomiast Szkoła Kościuszki w czteroletnią szkołę męską. Po wymianie oddziałów obu placówek, do Szkoły Kościuszki uczęszczało 233 chłopców (w tym 106 do dwóch klas pierwszych, 59 do klasy drugiej, 41 do klasy trzeciej i 27 do klasy czwartej). W 1918 roku szkoła prowadziła zajęcia dla 216 uczniów. Nowymi pracownikami byli: Stanisława Bachmanowa (zastąpiona w październiku 1918 roku przez Józefa Mazia z Przemyśla), Anna Schönbörnówna (z czasem Sauterowa) i Wanda Janiszewska (z czasem Dąbrowska). Placówka organizowała szereg uroczystości patriotycznych, między innymi z okazji uchwalenia Konstytucji 3 Maja. Szczególny wymiar miał udział w Dniach Kościuszkowskich, zorganizowanych 14 i 15 października 1917 roku z inicjatywy kierującego Chełmską Szkołą Filologiczną Wiktora Ambroziewicza, w stulecie śmierci Naczelnika. Głównym elementem szeroko zakrojonej akcji był pochód uczniów Chełmskiej Szkoły Filologicznej, Szkoły Staszica i Szkoły Kościuszki ulicami Chełma. Szkoła posługiwała się w tym czasie imieniem Tadeusza Kościuszki. Niestety, nie jest znany moment przyjęcia patrona przez placówkę. W 1918 roku uczniowie uczestniczyli także w manifestacjach związanych z protestami wobec postanowień pokoju brzeskiego (między innymi w dniu 3 maja 1918 roku). W październiku 1918 roku w szkole powstała również drużyna skautowa, złożona z 42 uczniów III i IV klasy, działająca pod opieką Wandy Janiszewskiej.
W okresie międzywojennym Szkoła Powszechna im. Tadeusza Kościuszki należała do głównych placówek oświatowych szkolnictwa powszechnego w Chełmie. We wrześniu 1919 roku do szkoły zapisało się 460 chłopców, z których 180 przeniesiono ostatecznie do Szkoły Powszechnej przy ulicy Kolejowej 33 (z czasem otrzymała imię Królowej Jadwigi). Uczniów podzielono na siedem oddziałów. W 1919 roku wprowadzono piątą klasę, a rok później klasę szóstą. W 1920 roku do szkoły uczęszczało 382 uczniów, a w kolejnym 416. W roku szkolnym 1921/1922 pracowało w placówce 11 nauczycieli. Według danych z 1925 roku do szkoły uczęszczało 274 uczniów. W kolejnych latach liczba uczniów sukcesywnie rosła. W 1929 roku szkoła składała się z 9 oddziałów, w których naukę pobierało 355 uczniów. Po przeniesieniu placówki do budynku Szkoły Dziesięciolecia, w szkole uczyło się 789 uczniów w 15 oddziałach (liczebność klas często przekraczała 50 osób). Równocześnie wprowadzono siódmą klasę. W 1932 roku w celu identyfikacji szkół powszechnych, poszczególnym placówkom nadano numery (równocześnie zakazano używania imion patronów). W ten sposób Szkoła Powszechna im. Tadeusza Kościuszki otrzymała numer 1. W roku szkolnym 1933/1934 w szkole uczyło się 776 uczniów, w tym 472 wyznania rzymskokatolickiego, 272 wyznania mojżeszowego, 21 wyznania ewangelickiego i 11 wyznania prawosławnego. W roku wybuchu II wojny światowej szkoła składała się z 14 oddziałów, skupiających 717 uczniów. Po Janie Czachorowskim, szkołą kierowali: Franciszka Słowakiewiczówna (rok szkolny 1922/1923), Stanisław Wiączkowski (od 1 listopada 1923 do 31 sierpnia 1925 roku oraz od 1 października 1929 do 31 lipca 1933 roku), Rudolf Hadam (od 1 września 1925 do 1 listopada 1925 roku), Zygmunt Szymczakowski (od 1 listopada 1925 do 1 października 1929 roku), Mieczysław Koszałka (od 1 sierpnia 1933 do 31 sierpnia 1938 roku) oraz Jan Błaszczak (od 1 września 1938 do 31 sierpnia 1939 roku). Pracownikami szkoły byli między innymi: Anna Karasiowa, Stanisława Jurkowska, Stanisława Kasprowiczówna, Maria Czachorowska, Józef Maź, Franciszek Zolich, Andrzej Kubicki, Aniela Stojakowska, Maria Suska, Albina Truchówna, Olga Demczuk, Stefania Piszczekówna, Natalia Szornellowa, Józefa Walko, ks. Laurenty Bolesław Jabłoński, Henryk Gajewski, Helena Czarnocka, Józef Wątorek, Ludwik Grabowski, Irena Borellowa, Janina Kańczukowska, Stefania Kozakowa, Dominik Duch, Antoni Rost, Ludwik Hintz, Piotr Grochmalicki, Bogumił Grelik, Irena Miszalówna, Tamara Demianowicz, Lucyna Cichocka, Helena Jacklowa, Julia Wiączkowska, Józefa Rokitowska, Janina Zielińska, Józef Bojar, Stanisława Brysiówna, Feliksa Głowińska, Mieczysław Koszałka, Mojżesz Morgensztern, Jadwiga Szymczakowska, Franciszek Duch, Irena Przastkowa, Emilia Radzikowska, Stefania Stangenberg i ks. Dominik Surowski. W sumie w okresie międzywojennym przez szkołę przewinęło się 54 nauczycieli. Rozwój liczebny szkoły sprawił, że już pod koniec lat dwudziestych budynek przy ul. Pocztowej nie zaspokajał potrzeb placówki. W związku z tym część oddziałów musiało korzystać z pomieszczeń Państwowego Seminarium Nauczycielskiego Męskiego przy ul. Reformackiej 13. Zasadnicza zmiana w sytuacji lokalowej szkoły nastąpiła w 1930 roku, kiedy w trakcie roku szkolnego (dokładnie 11 listopada) placówka została przeniesiona do częściowo wykończonego budynku Szkoły Dziesięciolecia, wznoszonego przez władze miasta Chełma od 1929 roku. Po całkowitym wykończeniu, potężnych rozmiarów gmach stał się siedzibą trzech placówek oświatowych: Publicznej Szkoły Powszechnej im. Tadeusza Kościuszki (nr 1), Publicznej Szkoły Powszechnej im. Króla Kazimierza Wielkiego (nr 5) oraz Publicznej Szkoły Powszechnej im. Ks. Grzegorza Piramowicza (nr 7). Dla szkoły nr 1 przeznaczono 8 sal lekcyjnych znajdujących się na parterze budynku. Tu placówka funkcjonowała do 1939 roku.
(cz. 2 – za tydzień)
