Lublin w czasach PRL pamięta dobrze jeszcze wielu lublinian. Ale jak wyglądało miasto tuż po II wojnie światowej? Kiedy powstało miasteczko akademickie i w którym roku na ulicach pojawiły się popularne trajtki? Odpowiedź na te pytania zna już mało kto. Życie miasta w ciągu 45 powojennych lat, podczas dwunastego już wykładu z cyklu „700 lat miasta Lublina – spotkania
z historią”, organizowanego przez Wojewódzką Bibliotekę Publiczną im. Hieronima Łopacińskiego, przybliżył historyk, prof. dr hab. Janusz Wrona z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Przez ponad dwie godziny prof. Janusz Wrona niezwykle ciekawie opowiadał o powojennym Lublinie. Najważniejszymi i najciekawszymi sprawami podzielił się także z czytelnikami „Nowego Tygodnia”.
Powojenna odbudowa i rozwój przestrzenny Lublina
Jest autorem licznych publikacji m.in. „System partyjny w Polsce 1944-1950. Miejsce – funkcje – relacje partii politycznych w warunkach budowy i utrwalania systemu totalitarnego” (1995), „Zależni czy suwerenni. Stronnictwo Demokratyczne w woj. lubelskim 1944-1975” (1998), „Kampania wyborcza i wybory do Sejmu Ustawodawczego 19 stycznia 1947, wybór, wstęp i opracowanie” (1999); artykułów naukowych, poświęconych m.in. problematyce kreowania i funkcjonowania mechanizmów życia politycznego i społecznego w PRL czy relacjom państwo – Kościół – społeczeństwo w województwie lubelskim w okresie PRL.
Jest członkiem wielu towarzystw naukowych, m.in. Polskiego Towarzystwa Historycznego, Lubelskiego Towarzystwa Naukowego, Komisji Historycznej PAN Oddział w Lublinie.
Destrukcja infrastruktury mieszkaniowej w Lublinie po II wojnie światowej sięgała 30%. Podczas walk o wyzwolenie miasta, w lipcu 1944 roku, spłonęło: 35 obiektów szkolnych, 3 przemysłowe i 21 gospodarczych. Zniszczeniu uległy m.in. hotel Victoria, kamienice przy ul. Bernardyńskiej i szereg domów na Starym Mieście, śródmiejska wieża ciśnień, Pałac Czartoryskich, a także kino Corso przy ul. Radziwiłłowskiej.
Przestały istnieć dwie dzielnice, Podzamcze i Wieniawa. Poważne zniszczenia dotknęły lubelską katedrę. Odbudowano ją w latach 1946-1951.
Lata 1945–1949 to okres intensywnej odbudowy Lublina. Odnowa zniszczonego ratusza zakończyła się dopiero w kwietniu 1953 roku.
Największe prace wykonano na jubileusz 10-lecia PRL. Program prac remontowych objął 49 obiektów Starego Miasta oraz renowację fasad 150 kamienic. W 100 budynkach uporządkowano partery, tworząc większe wnętrza handlowe. Władze Lublina przejęły ocalałe budynki w tej dzielnicy.
Całkowicie przebudowano Podzamcze, rozbierając zniszczone pożydowskie kamienice. Na miejscu ulicy Szerokiej utworzono Plac Zebrań Ludowych (obecnie Zamkowy) a wzdłuż niego wzniesiono wygięty łukowo rząd nowych kamienic określany mianem „Lubelskiego Mariensztatu”. Tam w parterowych lokalach mieściła się ekspozycja województw Centralnej Wystawy Rolniczej, otwartej w Lublinie 21 lipca 1954 roku. Natomiast plac stał się miejscem imprez handlowych i kiermaszy, w tym funkcjonującej tu w niedzielę w latach 70. giełdy samochodowej. Pod wzgórzem Czwartek umiejscowiono dworzec PKS i targ.
Hotelowi Europa przywrócono poprzednią funkcję, wyprowadzając zeń urzędy. Na nowy hotel „Lublinianka” adaptowano gmach dawnej Kasy Przemysłowców.
22 lipca 1951 roku na Wieniawie otwarto stadion Lublinianki. Powstał on w miejscu poniemieckiego boiska, w bezpośrednim sąsiedztwie byłej synagogi i kirkutu.
W październiku 1951 roku ukończono budowę gmachu KW PZPR. Przez 38 lat, ze względu na kolor elewacji i swoje znaczenie, nazywany był sarkastycznie „Białym Domem”.
W 1954 roku przeniesiono targowisko z placu między ulicami Hanki Sawickiej i Nową, tworząc na jego miejscu rozległy skwer. Targ ulokowano na placu, na którym wznosi się dziś gmach kliniki stomatologicznej. Obok Bramy Krakowskiej, w miejscu gdzie były ruiny hotelu „Centralnego”, powstał w 1954 roku pierwszy w Lublinie dom towarowy.
Po II wojnie powierzchnia miasta, liczącego w 1945 r. 30 km2, powiększyła się blisko pięciokrotnie, osiągając obszar 147, 5 km2. w 1989 roku. Następowało to poprzez kolejne przyłączenia terenów podmiejskich.
Pod koniec dekady lat 50. obszar miasta wynosił 93 km2. Stan ten utrzymywał się do pierwszej połowy lat 70. W 1976 roku miasto powiększyło się do 118 km2 i dopiero trzynaście lat później osiągnęło przestrzeń 147, 5 km2.
Obszar jaki został zurbanizowany w ciągu 45 powojennych lat, jest większy niż przestrzeń miasta, która tworzyła się przez sześć stuleci od lokacji do połowy XX wieku!
Nowe dzielnice
Pierwszymi powojennymi dzielnicami Lublina budowanymi od podstaw stały się wznoszone od roku 1950 robotnicze osiedla mieszkaniowe. Nazwa osiedla ZOR pochodzi od oficjalnego określenia Zakład Osiedli Robotniczych. Powstało ich trzy: ZOR Zachód, ZOR Bronowice i ZOR Tatary. Ich budowa była realizowana w latach 1950-1970.
Od lat 60. nastąpił rozwój nowych wielkich tzw. sypialnianych dzielnic mieszkaniowych Lublina – LSM, Czubów, Czechowa, Konstantynowa. Pod koniec lat 80. pojawiły się pierwsze bloki mieszkalne na Felinie.
Najbardziej znaną stała się dzielnica LSM, budowana od 1958 roku. Jako pierwsze powstało osiedle mickiewiczowskie. Za wzorcowe pod względem architektoniczno-urbanistycznym uznaje się wybudowane na terenie LSM osiedle im. Juliusza Słowackiego zaprojektowane przez Oskara Hansena.
LSM otwierał nowy okres rozwoju przestrzennego miasta, kreując typ osiedla mieszkaniowego, który można uznać za najbardziej ważący na krajobrazie miasta w drugiej połowie XX wieku. Pojęcie osiedla weszło do powszechnej świadomości jako obraz struktury przestrzennej o planowym sposobie zagospodarowania i właściwym sobie funkcjonowaniu. Osiedlowe zespoły usługowe i handlowe odebrały śródmieściu wyłączność na specjalistyczne sklepy, kawiarnie, księgarnie czy kluby międzynarodowej prasy i książki.
Miasteczka akademickie
Od 1949 r. w zachodniej części miasta rozpoczęto budowę kampusu Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej (UMCS), stanowiącego osobną dzielnicę miasta. Główna jego część powstała w latach 1959-1969.
W maju 1951 roku władze Lublina przekazały Akademii Medycznej dla celów jej rozbudowy 36 ha terenów w północnej części miasta. Zbudowano tam w następnych latach szpital kliniczny nr 4 oraz kampus uczelniany AM.
Nowe nazwy ulic
W okresie PRL zmieniano historyczne nazwy ulic, placów i fabryk. Pierwsze decyzje w tej sprawie MRN w Lublinie podjęła w lutym 1946, roku gdy na wniosek PPS ul. Kapucyńska nazwana została imieniem Ignacego Daszyńskiego. W kolejnych latach m.in. ul. Fabryczna przekształciła się w ul. Armii Czerwonej, ul. Zamojska stała się ul. Mariana Buczka, ul. Ewangelicka zmieniła nazwę na ul. Ludwika Waryńskiego, ul. Radziwiłłowska zyskała nowego patrona w postaci Georgi Dymitrowa, ul. Orlicz-Dreszera stała się ul. Marcelego Nowotki, zaś ul. Peowiaków – Wincentego Pstrowskiego. Najwięcej, bo aż 27 nazw lubelskich ulic, zmieniono na sesji MRN w marcu 1951 roku. To wówczas ul. Świętoduska nazwana została ul. Hanki Sawickiej, a ul. Beliny-Prażmowskiego stała się ul. Róży Luksemburg.
W Lublinie imię prezydenta Bolesława Bieruta otrzymała sztandarowa budowa socjalizmu w regionie – Fabryka Samochodów Ciężarowych.
13 włodarzy
miał Lublin w okresie PRL (prezydentów miasta zaś w latach 1950-1972 – przewodniczących Prezydium MRN).
Pierwszym przewodniczącym MRN, który był jednocześnie prezydentem miasta i pełnił funkcję starosty grodzkiego, został działacz PPS Tadeusz Kadura. Za wyjątkiem Kadury i Wacława Wodarskiego, prezydentów miasta w latach 1944-46, wszyscy pozostali wywodzili się z szeregów działaczy PPR/PZPR. Najdłużej sprawował swoje stanowisko Mieczysław Martyn (1963-1972).
Ostatnim peerelowskim prezydentem był Edward Leńczuk, sprawujący swą funkcję od lipca 1987 r. do czerwca 1990 r.
Przemiany ludnościowe
Okres II wojny przyniósł dość drastyczny spadek liczby ludności Lublina. Zmniejszyła się ona o 1/3 do 83,5 tys. Było to konsekwencją holocaustu. Odbudowa demograficznych strat wojennych trwała do połowy lat pięćdziesiątych XX wieku.
W pierwszym powojennym 20-leciu wzrost liczby mieszkańców był najszybszy w kraju w gronie miast powyżej 100 tys. W okresie PRL liczba ludności Lublina wzrosła 3,5 raza. W pierwszej połowie lat sześćdziesiątych (1964) przekroczyła 200 tys., zaś w roku 1980 wzrosła do ponad 300 tys.
Przez cały okres powojenny wśród mieszkańców utrzymała się przewaga kobiet. W roku 1958 na 100 mężczyzn w przypadało 108 kobiet i ta asymetria płci utrzymywała się kolejnych latach. W dekadzie lat 60. liczba kobiet była wyższa od mężczyzn o około 10 tys., zaś w latach 70. – o około 20 tys. W 1985 r. kobiety stanowiły blisko 54% mieszkańców Lublina.
Rozwój miejskiej infrastruktury
W 1949 roku dostęp do kanalizacji miała jedynie 35% mieszkańców miasta. W roku 1967 sieć gazową miasta podłączono do rurociągu z gazem ziemnym i przebudowano do odbioru tego typu paliwa.
W 1970 r. w Lublinie odsetek budynków wyposażonych w wodociąg wynosił 76,6%, kanalizację posiadało 74,9% mieszkań, sieć gazową 39%; w 1988 r. odpowiednio 95% – wodociąg; 90% – gaz i 88% – kanalizacja.
W 1975 roku rozpoczęto budowę nowoczesnej oczyszczalni w dzielnicy Hajdów, której część mechaniczną uruchomiono w 1989 roku.
Komunikacja
W 1945 roku w Lublinie powstało przedsiębiorstwo pod nazwą Miejska Komunikacja Samochodowa (MKS). Dysponowało 10 ciężarówkami marki Fordon i Bedford, które przystosowano do przewozu osób. Cztery lata później tabor do przewozu pasażerów stanowiły już wyłącznie 24 autobusy. Firma zmieniła nazwę w 1951 r. na Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne (MPK)
W roku 1954 w Lublinie pojawiły się pierwsze trolejbusy produkcji radzieckiej. Zapoczątkowały one funkcjonowanie komunikacji elektrycznej. W okresie największego rozwoju sieci trolejbusowej (1969) miasto posiadało 28 km linii trolejbusowych. Sytuacja zmieniła się na początku lat 70. XX wieku gdy w kraju systematycznie likwidowano tę formę komunikacji. Trolejbusy w Lublinie uratował wielki światowy kryzys paliwowy (1973). Oprac. KB
Symbolicznym dla okresu PRL obiektem w przestrzeni Lublina stał się gmach nowego teatru, którego budowę u zbiegu ulic Skłodowskiej i Grottgera rozpoczęto w 1974 roku. Kubatura nowego teatru przekroczyła 10 tysięcy metrów kwadratowych. Miało tam powstać centrum telewizyjno-teatralne, opera i pomieszczenia dla instytucji kulturalnych. W XXI wieku został on rozebrany, dając początek nowemu gmachowi – Centrum Spotkania Kultur.
Kolejny wykład „Lublin współczesny” 9 marca wygłosi prof. Józef Styk. Cykl prelekcji „700 lat miasta Lublina – spotkania z historią” finansowo wspiera Miasto Lublin, a patronat objął nad nimi prezydent Krzysztof Żuk.
