Włodawskie muzeum podpisało umowę na realizację projektu „Świat utracony – historia Żydów włodawskich” współfinansowanego w ramach Programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Celem projektu jest odnalezienie i zebranie jak najwięcej informacji na temat społeczności żydowskiej, która żyła na naszych terenach od XVI wieku, wpływając na rozwój i koloryt małego nadbużańskiego miasteczka. Włodawscy Żydzi swoją liczebnością dystansowali inne grupy wyznaniowo-narodowościowe.
W XIX w. ok. 80% populacji włodawskiej stanowiła ludność żydowska, było to więc typowe prowincjonalne sztetl. W okresie II wojny światowej społeczność ta, w związku z funkcjonowaniem getta we Włodawie oraz obozu śmierci w pobliskim Sobiborze, została skazana na niemal całkowitą zagładę. Ostatecznie przed zgotowaną przez Niemców eksterminacją zdołali się uchronić nieliczni. We wrześniu 1945 r.
mieszkało we Włodawie 143 Żydów, w roku 1946 już tylko 40, zaś pod koniec 1948 r. zaledwie 3 osoby.
Niestety na temat tej licznej społeczności wiemy wciąż jeszcze niewiele. Wynika to z różnych przyczyn. Małomiasteczkowi Żydzi w niewielkim tylko stopniu znajdowali się w zainteresowaniu badawczym. Z pewnością miał na to wpływ fakt, że były to niejednokrotnie hermetyczne, samowystarczalne społeczności, które odnosiły się dość nieufnie do innych. Często zdarzało się, że mieszkający w sztetł Żydzi nie znali nawet żadnego innego języka niż ten, którym sami się posługiwali.
W małych miasteczkach brak było również wszechstronnie wykształconych elit, które ewentualnie mogłyby przyczynić się do rozwoju życia umysłowego w tych środowiskach, a poprzez to pozostawić dla przyszłych pokoleń opisy, relacje, wspomnienia odnoszące się do małomiasteczkowych społeczności.
Problemem jest także skąpa baza źródłowa. Zachowały się tylko fragmentaryczne zbiory dokumentów archiwalnych. Często są one niezbyt precyzyjne.
Bardzo ważnym źródłem jest wydana w jidysz w 1974 r. w Tel Awiwie, ponad 600-stronicowa Księga Pamięci Włodawy i okolic – „Sefer zikaron Wlodawa wehasawiwa Sobibor”. Materiały w niej zawarte zbierane były przez ziomkostwa włodawskie w Izraelu oraz Ameryce Północnej i Południowej w latach 50. i 60. ubiegłego wieku.
Publikacja ta jest niezwykle bogata, aczkolwiek subiektywną bazą źródłową dotyczącą Żydów włodawskich, a materiały w niej zawarte wymagają dogłębnej analizy i weryfikacji w oparciu o inne dostępne źródła historyczne.
Cześć Księgi została przetłumaczona już ręcznie w latach 1996-2000 na język polski przez Adama Bieleckiego z Żydowskiego Instytutu Historycznego. Trwa tłumaczenie brakujących fragmentów Księgi, a także redakcja przepisanych niedawno fragmentów w wersji elektronicznej. Tłumaczenia ręczne księgi sprawiło bowiem, że znaczna część zapisów jest słabo czytelna, stąd konieczne jest sprawdzenie zgodności tłumaczenia i zapisu elektronicznego z oryginałem Księgi.
W projekcie przewidziano również rozległą kwerendą przedmiotową w archiwach i innych instytucjach (w tym bibliotekach, muzeach) polskich i zagranicznych, a także poszukiwania źródłowych materiałów i dokumentów, poszukiwania relacji, zdjęć, informacji, które pozwolą na odtworzenie historii Żydów włodawskich
Dziś ta społeczność z powodu Holocaustu nie jest obecna w naszym regionie, ale istnieje ona nadal w pamięci żyjących. Pozostały po nich pamiątki. W przypadku Włodawy jest to okazały zespół budynków synagogalnych. Mury jednak nie potrafią przemawiać. Są tylko i wyłącznie niemymi świadkami tego, co jeszcze kilkadziesiąt lat temu wokół nich się działo. Tym bardziej ważne jest, aby historia tej społeczności doczekała się przypomnienia i ponownego opracowania.
– Aby tak się stało, zwracam się ogromną prośbą do wszystkich mieszkańców naszego regionu – zachęca dyrektor włodawskiego Muzeum Anita Lewczuk vel Leoniuk. – Poszukujemy informacji o dawnych mieszkańcach Włodawy, szczególnie tych pochodzenia żydowskiego. Wierzymy, że żyją jeszcze osoby pamiętające swoich żydowskich sąsiadów, kolegów, przyjaciół.
Poszukujemy też zdjęć dotyczących starej Włodawy i jej przedwojennych mieszkańców. Zerknijcie do swoich rodzinnych albumów… Wyszperajcie zdjęcia swoje lub swoich krewnych związane z ich życiem w naszym wspaniałym regionie… Napiszcie swoją opowieść lub spiszcie podyktowane przez członków rodziny wspomnienia. Opiszcie zdjęcia… W kilku zdaniach bądź z obszerniejszym tekstem. Co pamiętacie z tego okresu? Kto jest na zdjęciu? Jaka to uroczystość? Jakie wspomnienie dotyczące rodziny, miasta albo wydarzenia są związane z tym zdjęciem? Jak można odpowiedzieć na apel? Proszę do nas zadzwonić, napisać.
Można do nas również przyjść osobiście. W muzeum przygotowany jest już punktu obsługowo-archiwistyczny (tzw. Bramy historii, gdzie każdy mieszkaniec będzie miał okazję do przyniesienia swoich fotografii, które nasi pracownicy/wolontariusze odbiorą, opiszą, zeskanują, opowiedzenia swojej historii, które nasi pracownicy/wolontariusze nagrają, porozmawiania z innymi mieszkańcami. Planuje się również zainstalowanie w instytucjach użyteczności publicznej na terenie całego powiatu włodawskiego skrytek pamięci (w tym urzędy miasta/gminy, instytucje kultury, szkoły, świetlice, biblioteki, itp min. 30 skrzynek), gdzie każdy anonimowo będzie mógł wrzucić swoje zdjęcie, relację lub prośbę o kontakt.
Zadaniem naszych wolontariuszy i pracowników będzie również sprawdzanie skrytek i ewentualne kontakty z osobami zainteresowanymi. Pomóc może każdy. Osoby, które podobnie jak my są ciekawe tej zapomnianej trochę karty historii mogą zgłosić się do nas w charakterze wolontariuszy czy członków komitetu merytorycznego. Na początku 2019 roku, chcemy powołać bowiem komitet merytoryczny złożony z historyków, regionalistów, pasjonatów historii, ale też pracowników naukowych, z którymi moglibyśmy spotykać się cyklicznie w celu opracowywania zebranych materiałów. Jestem przekonana, że wspólnie okryjemy zapomnianą historię naszego miasta, regionu i jej przedwojennych mieszkańców.
Dane kontaktowe dla osób zainteresowanych: Muzeum – Zespół Synagogalny we Włodawie ul. Czerwonego Krzyża 7, 22-200 Włodawa poczta@muzeumwlodawa.pl, tel. 82 572 21 78, 508 772 634. (-)
