6 marca, w środą popielcową, rozpocznie się w Kościele katolickim okres Wielkiego Postu, który zakończy msza wieczerzy pańskiej w Wielki Czwartek. Przygotowuje on wiernych do najważniejszych świąt – Zmartwychwstania Pańskiego.
Główne zalecenia na Wielki Post, to: post, modlitwa i jałmużna. Każde z nich może stać się krokiem do przywrócenia jedności z Bogiem i przygotowuje do Wielkanocy – ruchomego święta, którego data przypada najwcześniej 22 marca, a najpóźniej 25 kwietnia. Datę Wielkanocy ustalono na pierwszą niedzielę po pierwszej, wiosennej pełni księżyca, co miało odpowiadać dacie 14 dnia miesiąca nisan z kalendarza hebrajskiego, która oznaczała porządek żydowskiego święta Paschy.
Popielec
Środa popielcowa, staropolski Popielec, to pierwszy dzień Wielkiego Postu, symbolu 40-dniowej pokuty za grzechy na pamiątkę 40 lat wędrowania Izraelitów po ucieczce z Egiptu oraz 40-dniowego pobytu Jezusa na pustyni.
Dawniej chrześcijanie ograniczali przedświąteczny post do zaledwie 40 godzin, tylko w Wielki Piątek i następnego dnia w Wielką Sobotę. Potem przygotowania duchowe zabierały cały tydzień. Wreszcie ok. V w., czas przygotowań do uroczystości Zmartwychwstania wydłużył się do 40 dni. Niegdyś pokutę nakładaną na grzeszników praktykowało się publicznie – chodzono we włosienicach lub zgrzebnych szatach, żyło się o chlebie i wodzie. Dziś zwyczaj publicznej pokuty niemal całkowicie zanikł, ale przetrwał post i kościelna ceremonia posypywania głowy popiołem.
Ta tradycja pojawiła się w VIII w. W XI w. papież Urban I uczynił ją obowiązującym zwyczajem w całym kościele, przy czym warto zauważyć, że kiedyś posypywano popiołem, głowy tylko tych wiernych, którzy odbywali publiczną pokutę. Słowa kapłana zaczerpnięte z Pisma Świętego. „Prochem jesteś i w proch się obrócisz” mówią o ludzkiej kruchości, słabości i śmiertelności, stąd od Środy Popielcowej zaczyna się szczególny czas w życiu duchowym człowieka, otwiera się perspektywa refleksji, pogłębionej modlitwy, medytacji i adoracji Chrystusa Ukrzyżowanego.
Rekolekcje i nabożeństwa wielkopostne
Dawniej Wielki Post postrzegano bardziej restrykcyjnie niż obecnie. Jedzono tylko chleb posmarowany powidłami lub maczany w oliwie. Podawano śledzie bez śmietany, również kawa była bez cukru i śmietanki. Piło się herbatę lipową, a zamiast deserów serwowano mało słodkie ciastka, zwane „wiekuistymi”. W tym okresie nie organizowano hucznych bali i przyjęć. Zdarzało się nawet, że chowano dzieciom zabawki, zostawiając tylko najbardziej zniszczone, a zamiast bajek czytano im żywoty świętych.
W odpowiednim przeżyciu Wielkiego Postu mają pomóc rekolekcje oraz nabożeństwa wielkopostne takie, jak droga krzyżowa i gorzkie żale.
Droga krzyżowa to nabożeństwo nawiązujące do przejścia Pana Jezusa od pretorium Piłata na wzgórze Golgoty. Męka rozważana jest na 14 symbolicznych stacjach. Pismo Święte nie zawiera dokładnej trasy drogi krzyżowej, a tylko 9 spośród 14 stacji ma swą podstawę w ewangelicznych opisach Męki Pańskiej.
Pierwsi chrześcijanie otaczali czcią te święte miejsca w Jerozolimie. Według apokryfu z V w. bywała tam sama Maryja. Dopiero w XI-XIII w. , w związku z wyprawami krzyżowymi, wyodrębniono poszczególne stacje drogi krzyżowej. Na upowszechnienie tego nabożeństwa, którego celem jest okazanie współczucia dla umęczonego Chrystusa i pragnienie uczestniczenia w Jego cierpieniach, miały wpływ odpusty nadane przez Stolicę Apostolską, dzięki staraniom franciszkanów.
W 1931 r. Pius XI udzielił chorym i więźniom możliwości odprawienia drogi krzyżowej przed krzyżykiem. Według Pawła VI, do istoty tego nabożeństwa należy rozważanie męki Pańskiej przy 14 erygowanych krzyżach, co daje możliwość uzyskania odpustu zupełnego.
Z kolei gorzkie żale to nabożeństwo wyrosłe z polskiej duchowości i pobożności okresu baroku. Polega również na rozważaniu Męki Pańskiej. Gorzkie żale składają się z trzech części, które śpiewa się łącznie lub poszczególne części w kolejne niedziele Wielkiego Postu. Nawiązują one w swej formie do dawnej jutrzni brewiarzowej.
Rozpoczynają się tzw. pobudką. Następnie jest hymn o Męce Pańskiej i lamentacje odpowiadające trzem psalmom w jutrzni, które wyrażają ból duszy z powodu męki Chrystusa. Antyfona „Któryś za nas cierpiał rany” jest śpiewem kończącym to drugie niezwykle ważne nabożeństwo Wielkiego Postu, które pobudza do refleksji nad istotą cierpienia oraz zadumy nad ludzkim losem.
Elżbieta Kasprzycka
